سقراط حکیم از دید حکمای ایرانی

(تاریخ شهادت می دهد که ملت مسلمان و فرهنگ دوست ایران همواره طالب علم و حکمت بوده است، از هر موقعیتی که پیش آمده و از هر منبع و مأخذی که توانسته استفاده کرده و علم و حکمت آموخته است و اصولاً برای نفس علم و حکمت اصالت و استقلال قایل شده و عالمان و حکیمان را بدون توجه به زبان و ملیت و دین مذهب، بلکه صرفاً به خاطر علم و حکمتشان گرامی داشته است. به ویژه اگر عالمی همچون سقراط علاوه بر علم از فضیلت اخلاقی نیز برخوردار باشد.
از اینجاست که می بینیم سقراط در کشور عزیزمان ایران اسلامی همواره مورد احترام عام و خاص قرار گرفته، فرزانگان، نویسندگان و سرایندگان با نثار عناوین پر معنا و باشکوهی از قبیل پدر فلاسفه (1)، حکیم حکما (2)، حکیم الهی (3)، سقراط زاهد (4)، سقراط حکیم (5)، سقراط متألّه (6)، سقراط بزرگ (7)، امامنا سقراط (8)، اسطوانه حکمت (9)، و .... به تعظیم و تکریمش پرداخته اند.
همچنین در آثار خود اقوال و عقاید او را نقل کرده، و به تفسیر و تأویل آنها اهتمام ورزیده اند و بسیار کوشیده اند تا ساحت او را از هر نوع فساد عقیده و سوء رفتار منزّه و پاک نگهدارند. و حتی برخی به تطبیق افکار و اندیشه های وی با آیات و روایات دینی دست یازیده اند. (10) و بالاخره متفکر بزرگی همچون محمد بن زکریای رازی کوشیده شده است روش و منش او را اسوه و الگوی زندگی خود قرار دهد. (11)
من به تناسب برگزاری همایش سقراط در ایران خطابه ای در خصوص دین و زهد سقراط از دید حکیمان مسلمان ایرانی ایراد کردم. در سال 1381 پیشنهاد شد این سخنرانی به صورت مقاله در آید من پذیرفتم به حمد... توفیق حاصل شد و آن خطابه با اضافاتی به صورت مقاله ذیل در آمد. امید است مورد قبول حکمت دوستان و معارف خواهان قرار گیرد و از من همچون اثر ناچیزی در صفحات تاریخ پرافتخار فرهنگ میهن عزیزم ایران اسلامی برای همیشه پایدار و یادگار بماند. گفتنی است که در حین نگارش مقاله به نظر مناسب آمد که راجع به سرگذشت و زندگی سقراط و همچنین عقیده وی درباره خلود نفس، تناسخ و نسخ شرایع که ارتباط با دین او دارد مطالبی نوشته شود. ولی در تمام این موضوعات، طبق تعهد و التزام از منابع ایرانی استفاده شده است.
سقراط بن سُقرونیسقوس (12) در زمان بهمن بن اسفندیار در آتن تولد و تربیت یافت و زندگی کرد (13) و در زمان اردشیربن دار ابن اردشیربن کوروش در همان شهر در زندان با زهر کشته شد (14) از خود سه پسر (15) و یا چند دختر (16) به یادگار گذاشت. معنای سقراطیس در زبان یونانی «چنگ زده ی به عدل» (17) است.
سقراط از شاگردان بلافصل فیثاغورس و أرسالاوس وطیماناوس و فیثاغورس از شاگردان حضرت سلیمان نبی و بنابراین سقراط از شاگردان با واسطه آن پیامبر الهی است.
بدین ترتیب انوار حکمت را با واسطه از مشکات نبوت اقتباس کرده است. (18)

مقام و منزلت حکمت نزد سقراط

سقراط برای حکمت مقام والایی قایل بوده و تا آن حد به تنزیهش پرداخت که حاضر نشد حکمت خود را بر روی پوست های حیوانات و به اصطلاح کاغذپاره ها بنگارد و در نتیجه از خود آثار مکتوبی به یادگار نگذاشت. بلکه به تعلیم شفاهی بسنده کرد آن هم فقط به کسانی که شایسته حکمت باشند، نه ناصالحان و نااهلان زیرا معتقد بود: حکمت پاک است و مقدمات او صحیح است، کثیف و چرکین نیست. پس سزاوار آنست که آن را در دل های زنده پاکیزه ثبت نمایند. نه در پوست های حیوانات و نگاه باید داشت آن را از دل های متمرده، یعنی نفس هایی که نه تابع عقل باشند و نه تابع شرع. (19)

نوع حکمت سقراط

اغلب فرزانگان ایرانی بر این باورند که سقراط از حکمت به الهیات و یا به الهیات اخلاقیات اکتفا کرده است ولی این نکته را روشن نساختند که او از سایر اصناف حکمت اصلاً آگاهی نداشته و یا بدان ها اهتمام نکرده است. از سخن شهرزوری بر می آید که او جز حکمت الهی به رشته های و شاخه های دیگر آن نیز واقف بوده است. البته به علوم الهی بیشتر عنایت کرده است چنانکه نوشته است و چون سخن در باب نفس محقق و مستحکم گشت و به جایی رسید که اراده شاگردان بود سؤال کردند از هیئت عالم و حرکات افلاک و ترکیب عنصریات همه را جواب بر وجه صواب داد و در این وقت از علوم الهی و اسرار ربانی بسیار افاده فرمود. (20)

دین سقراط

در منابع ایرانی اسلامی سقراط حکیمی خداشناس، یگانه پرست، معتقد به خلود نفس و حشر روحانی و جسمانی شناخته شده است که در طول حیاتش همچون پیامبری از پیامبران الهی با شرک و بت پرستی و بی دینی و بددینی مبارزه کرده، در این راه متحمل آزارها و اذیت ها شده و سرانجام جام زهر سرکشیده و در هنگام مرگ نیز با آداب دینی از دنیا رفته و بدین ترتیب شهید راه حق و حقیقت و خداشناسی و یگانه پرستی و دین داری گشته است. (21) بنابراین چنانکه ذیلاً هم ملاحظه خواهد شد اندیشه سیاسی سقراط و حیث اجتماعی وی مورد توجه واقع نشده بلکه صرفاً حکیمی متألّه و متوغل در حکمت الهی و امور دینی شناخته شده است.
شهرزوری نوشته است: «و اهل زمان او هرگاه سؤال از عبادت و پرستش بت ها می نمودند منع و زجر می فرمود از آن امر می کرد به عبادت خدای واحد صمد، باری نیکوکار، خالق عالم، حکیم قدوس، نه عبادت سنگ تراشیده که سخن نمی گوید، نمی شنود، شعور به هیچ چیز ندارد» چون رئیسان و بزرگان کاهنان فهمیدند و دانستند مقصود او را از کارهای او، اینکه اراده آن دارد که بت ها را برطرف گرداند و منع مردمان کند از عبادت و پرستش آنها گواهی و فتوی دادند به قتل او یازده کس از قاضیان اثینس (آتن) و شربت زهر که آن را قویفون گویند نوشانیدند او را. کمی پیش از مرگ برای شاگردان و پیروانش از علوم الهی و اسرار ربانی بسیار افاده فرمود و چون فارغ شد گفت وقت آمد که به حمام رویم و بدن را بشوییم و نمازگزاریم. (22)

التزام به شریعت

بعضی او را علاوه بر اعتقاد به توحید و عقیده به خلود نفس و مکافات اخروی متلزم به شریعت هم شناخته اند. اما از نوع شریعت معتقد وی چیزی نگفته اند. شهرزوری نوشته است: «و گفت اقرار و اعتراف به یگانگی حق سبحانه و تعالی و آراستن خانه دل به زیور اخلاص او و پوشیدن بدن و اعضا به لباس طبیعت و اعمال شریعت خلاصی است اهل جور و گمراهی را از سرگشتگی و بیراهی». (23)
مؤلف محبوب القلوب نیز، از وی نقل کرده است که: «خدا را از خود خشنودگردان و در موافقت جماعت بکوش. زیرا عصمت به این حاصل آید با عمل به شریعت». (24)
اما به نظر من شریعت مورد قبول سقراط شریعت به معنای متعارف یعنی شریعت آسمانی نیست، بلکه دستورهای اخلاقی و آداب دینی جامعه است، که عقلای قوم آنها را پذیرفته و معمول داشته اند. زیرا اولاً شریعت آسمانی زمان سقراط شریعت حضرت موسی علیه السلام بوده و سقراط هرگز پیرو حضرت موسی و به اصطلاح یهودی نبوده است.
شهرزوری نیز نقل کرده است که حکایت نبوت حضرت موسی صلوات الرحمن علی نبینا و علیه پیش سقراط مذکور شد گفت ما یونانیانیم احتیاج نیست در تهذیب اخلاق ما را به غیر خود به جهت آنکه اخلاق خود را پاکیزه و مهذب ساخته ایم. (25) بیرونی هم نوشته است: یونانیان سنن و نوامیس را از حکمای خود که منسوب
به تأیید الهی می دانستند اخذ می کردند. (26) جمال الدین خوارزمی نیز آنجا که به تکفیر افلاطون پرداخته نقل کرده است که او به موسی بن عمران گفت (27): من تو را در تمام آنچه می گویی تصدیق می کنم جز این گفتارت که علة العلل با من سخن گفت، پس از آن از سقراط نیز بدین جهت نکوهش می کند. یعنی که او را هم معتقد به شریعت حضرت موسی نمی داند». (28) حاصل اینکه سقراط معتقد و ملتزم به شریعت آسمانی نبوده بلکه مانند برهمنان هند و یا دین باوران خردگرای غرب با ایمان به خدا منکر نبوت و شرایع آسمانی بوده و از این روی از دید پیروان شرایع آسمانی کافر و ملحد شناخته شده است.

عقیده به نسخ شرایع

قطب الدین لاهیجی از این سخن حکیمانه سقراط که گفته است: «فرزندانتان را بر آثار خودتان وادار مسازید، زیرا آنها برای زمانی غیر زمان شما آفریده شده اند» استفاده کرده است که او برخلاف یهود واقف و قائل به صحت نسخ و سرّ تغیر سنن و احکام به حسب تغیر ازمان بوده است.

اعتقاد به تناسخ

در اینکه سقراط به نوعی به تناسخ معتقد بوده مورد اتفاق فرزانگان ایرانی است. و اما این که این تناسخ انفصالی است (یعنی انتقال نفس است از محلی به محل مباین دیگر) و یا اتصالی، (آن هم از نوعی ملکوتی یعنی چنانکه حاج ملاهادی سبزواری تفسیر کرده محشور شدن نفس بر صور ملکات حمیده یا رذیله در معاد). (29) محل اختلاف است.
به نظر معین الدین میبدی معتقد سقراط نوع انفصالی است چنانکه نوشته است: «منسوب به هرمس.... و سقراط... آن است که نفوس ناقصه در ابدان انسانیه مترددند و از بدنی به بدنی دیگر منتقل می شوند تا کامل شوند و در وقت کمال قطع تعلق از ابدان می کنند و آن را نسخ می گویند». (30)
اما صدرای شیرازی می کوشد تا تناسخ مورد قبول سقراط را به تناسخ اتصالی ملکوتی تفسیر کند او در این مقام می نویسد: «در داخل بدن هر انسانی و در درون او حیوانی است صوری (یعنی او را ماده ای نیست) و او همان حیوان برزخی است که متعلق اول نفس است در دنیا و روح بخاری متعلق دوم اوست و این بدن که همچون قشر و پوست اوست متعلق سوم اوست و این حیوان صوری با همه اعضا و اشکال قوی و حواسش موجودی است قائم بالفعل با مرگ این بدن نمی میرد و هم اوست که در روز قیامت با صورتی محشور می شود که مناسب با معنای اوست و هم اوست که پاداش و کیفر می بیند و حیات و مانند حیات این بدنِ مرکب عرضی نیست که از خارج وارد بر او شده باشد، بلکه حیاتش مانند حیات نفس ذاتی است و او حیوانی است متوسط میان حیوان عقلی و حیوان حسی و او در روز قیامت به صورت هیأت و ملکاتی محشور می گردد که نفس به دست خود آن را کسب کرده است و معنای تناسخی که از حکما همچون سقراط و ... نقل شده همین است. (31)

زهد سقراط

عموم فرزانگان ایران اسلامی سقراط را حکیمی زاهد شناسانده و از زهدش سخن ها گفته اند و حتی برخی راه افراط پیموده و او را انسانی به کلی متبتل و منقطع و گسسته از مردم و پیوسته به خدا قلمداد کرده اند که به نظر من با منش و روش این حکیم اخلاقی و رجل اجتماعی و سیاسی سازگار نمی نماید. شهرستانی وی را «کوه نشین» شناخته و نوشته است:
«او مشتغل به زهد، ریاضت نفس و تهذیب اخلاق شد، از ملذات دنیا اعراض کرد و به کوه پناه برد و در ستیغ کوه اقامت گزید». (32)
شهرزوری او را «چاه نشین» خوانده و نوشته است:« عادات پادشاهان یونان آن بود که هر گاه با دشمنان جنگ می نمودند حکما را با خود می بردند چون پادشاه را عزیمت برآمدن شد از شهر سقراط را با خود برآورد و سقراط در این لشکر شب ها به چاه های خراب به جهت دفع سر ما پناه می آورد و در می آمد چون آفتاب بر می آمد و می نشست در آفتاب از این جهت مسمی گشت به سقراط الجب یعنی سقراط چاه». (33)
عده ای هم او را سقراط خم نشین معرفی کرده اند مثلاً قطب الدین لاهیجی نوشته است:
«سقراط کثیرالتوحید بود، کم می خورد، کم می نوشید، عبادت بسیار می کرد، بیشتر اوقات به یاد مرگ بود، کم سفر بود، در ریاضت کوشا بود، لباس خشن می پوشید.... از سرما به خمی شکسته پناه می برد.» (34)
اما محمد بن زکریای رازی، که از وی با عنوان با شکوه «امامنا» نام برده و کوشیده است تا شیوه زندگی خود را با شیوه زندگی وی وقف دهد، زهد افراطی او را مخصوص دوره جوانی و آغاز کارش دانسته و نوشته است. او مدت طویلی از نزدیکی پادشاهان خودداری می کرد و اگر آنها پیش وی می آمدند خوارشان می داشت. طعام لذیذ نمی خورد، لباس فاخر نمی پوشید بنایی نمی ساخت مالی کسب نمی کرد، فرزندی به وجود نمی آورد، گوشت نمی خورد، شراب نمی نوشید، و در مجلس لهو حاضر نمی شد، بلکه به خوردن علف خشک و پوشیدن جامه کهن بسنده می کرد و در بیابان به چاهی پناه می برد. اما این شیوه زندگانی مخصوص دوره جوانی و ابتدای کارش بوده، آن هم بدین جهت که دوست داشته زمان شهوات و اشتغال به لذّات را صرف آموختن حکمت کند اما بعدا از این شیوه زندگانی دست برداشته [ازدواج کرده] از خود دخترانی به یادگار گذاشته، با دشمنان جنگیده و از غذاهای پاکیزه جز گوشت خورده و شراب هم اندکی نوشیده است. (35)
در پایان مناسب دیدم ابیات ذیل را از دیوان مظهر عصمت و عفت اسلامی ایرانی و به تعبیر استاد ملک الشعرای بهار «شاعره مستوره» (36) خانم پروین اعتصامی نقل کنم.
یکی پرسید از سقراط کز مردن چه خواندستی
بگفت ای بیخبر مرگ ار چه نامی زندگانی را
اگر زین خاکدان پست روزی برپری بینی
که گردون ها و گیتی هاست ملک آن جهانی را
چراغ روشن جان را مکن در حصن تن پنهان
مپیچ اندر میان خرقه این یاقوت کانی را. (37)

پی نوشت ها :

1. شهرزوری: نزهة الارواح. ص. 117.
2. همان.
3. همان، ص 5.
4. همان.
5. شیخ بهایی. کشکول.ج. 1، ص. 274.
6. ناصر خسرو. جامع الحکمتین. ص. 67.
7. ناصر خسرو. دیوان. قصیده 19. ص. 41.
8. محمد بن زکریای رازی. السیرة الفلسفیه. ص. 99.
9. صدرای شیرازی. اسفار. ج9. ص. 183.
10. قطب الدین دیلمی. محبوب القلوب. ج1. ص. 87، 89.
11. رازی. السیرة الفلسفیه. ص. 99.
12. sophroniscus.
13. شهرستانی. ملل و نحل. ج2. ص. 141. قطب الدین. محبوب القلوب. ج1. ص. 79.
14. بیرونی. تحقیق ماللهند. ص. 134.
15. محبوب القلوب. ج1.ص. 79.
16. رازی. رسائل، السیرة الفلسفیه. ص. 99.
17. شهرزوری، نزهة الأرواح و روضة الأفراح. ترجمه مقصود علی تبریزی، ص. 105.
18. ر. ک. ابوالحسن عامری. الأمد علی الابد، ص. 71.
ملل و نحل، ج2. ص. 141.
محبوب القلوب، ج1. ص. 78.
اسفار، ج5. ص. 213. ج9، ص. 183.
19. نزهة الأرواح و روضة الأفراح. ص. 106.
20. نزهة الأرواح و روضة الأفراح، ص 115.
محبوب القلوب، ج1. ص. 81.
21. ر.ک. به ماللهند، صص. 18 و 19،
نزهة الأرواح و روضة الأفراح، ص. 111. اسفار، ج9. ص. 182.
22. نزهة الأرواح و روضة الأفراح. ص. 115.
23. نزهة الأرواح و روضة الأفراح. ص. 118.
24. محبوب القلوب، ج1. ص. 83.
25. نزهة الأرواح و روضة الأفراح، ص. 126.
26. ماللهند، ص. 80.
27. معاصر بودن افلاطون با حضرت موسی از نظر تاریخی درست نیست.
28. مفید العلوم و مبید الهموم. ص. 61، 62.
29. اسرار الحکم، ج1، ص. 292.
30. شرح دیوان منسوب به امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه السلام. ص. 123.
31. اسفار. ج9. ص. 228.
32. ملل و نحل، ج2. ص. 141.
33. نزهة الأرواح و روضة الأفراح، ص. 107.
34. محبوب القلوب. ج2. صص. 79، 83.
35. رازی. رسائل. السیره الفلسفیه. ص. 99.
36. دیوان خانم پروین اعتصامی. چاپ هفتم تهران، 1353، مقدمه ملک الشعرای بهار. ص 20.
37. همان. قصیده 4. ص. 7.

بیرونی ابوریحان، تحقیق ماللهند، حیدر آباد دکن 1377/ 1958.
پروین اعتصامی. دیوان. تهران، 1353.
خوارزمی جمال الدین ابوبکر محمد بن عباس. مفید العلوم و مبید الهموم. مطبعه الشرقیه، بیجا، 1328.
رازی محمد بن زکریا. رسائل. السیرة الفلسفیه. بیروت، 1400 ه ق 1980 م.
سبزواری حاج ملاهادی. اسرار الحکم. د تهران، 1380، ه ق.
سنایی، ابوالمجد بن آدم. حدیقه الحقیقة و شریعة الطریقة. انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم، 1374.
شهرزوری شمس الدین محمد بن محمود، نزهة الأرواح و روضة الأفراح. ترجمه مقصود علی تبریزی، تهران، 1365.
شهرستانی، محمد. ملل و نحل. قاهره، 1387 ه ق/ 1968 م.
صدرالدین شیرازی ملاصدرا. اسفار. ج9. تهران، 1379 ه ق.
عامری ابوالحسن. الأمد علی الأبد. بیروت، دارالکندی طبع اول 1399/ 1979
قطب الدین دیلمی لاهیجی، محمد بن شیخعلی. محبوب القلوب. ج1. بیجا، 1317.
میبدی. شرح دیوان منسوب به حضرت علی علیه السلام. تهران چاپ اول 1379.
ناصر خسرو. جامع الحکمتین. تهران، 1332/ 1953.
ناصر خسرو. دیوان انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم، 1368.
منبع :مجموعه مقالات سقراط، فیلسوف گفتگو